Etymologiczna polewka #1. Narządy wewnętrzne

Post ten rozpoczyna serię, którą nazwałam Etymologiczną polewką i w której od czasu do czasu będę kompilować i opisywać rzeczy, które wyczytałam w różnych słownikach.

Oko – narząd wzroku, organ służący do patrzenia (i widzenia). Pochodzi od prasłowiańskiego oko. Niestety nie używa się już teraz tylu wyrazów złożonych za pomocą oka, ile ich było w staropolszczyźnie, a szkoda, bo były niezwykle malownicze: można jeszcze spotkać kogoś chmurnookiego, czarnookiego lub modrookiego, ale z kolejnymi już gorzej: miodooki, zezooki (również przenośne znaczenie: ten, który patrzy niechętnie), bielmooki, krwawooki.

Od oka pochodzi również słowo oczywisty (niewątpliwy, bezsporny) oraz okno – otwór w ścianie umożliwiający doświetlenie pomieszczenia światłem naturalnym.

Przysłowia

Prawda w oczy kole.

Strach ma wielkie oczy.

Biednemu zawsze wiatr w oczy [i wiadomo co jeszcze gdzie jeszcze].

Serce – główny narząd układu krążenia lub coś o kształcie serca. Może znaczyć też centrum czegoś, życzliwość dla kogoś, odwagę itd. Pochodzi od prasłowiańskiego sŕ̥dьce i jego bezpośrednim kontynuatem staropolskim była forma sierce, zachowana do dziś w niektórych gwarach.

Z tego samego rdzenia pochodzi sierdzić (wzbudzać kogoś do gniewu, gniewać kogoś lub wybuchać gniewem) i rozsierdzić (rozgniewać się, rozzłościć), a także osierdzie (teraz: błona, worek, w którym znajduje się serce; dawniej również: gniew, oburzenie, złość nienawiść). Pierwotne znaczenie wiąże się ze środkowością, można by tu więc wymienić również środę, czyli środkowy dzień tygodnia.

Przysłowia

Co w sercu, to na języku.

Co z oczu, to z serca.

Miej serce i patrzaj w serce.

Jest też oczywiście mnóstwo połączeń i frazeologizmów dotyczących serca – używamy ich codziennie, zapewne większości już nieświadomie. By wymienić kilka z nich, można mieć przyjaciela od serca, który zrobi coś, co chwyci cię za serce, gdy pomoże ci w sytuacji, kiedy coś leży ci na sercu. Jest więc bliski twojemu sercu, a że sam ma gołębie serce, często ci pomaga i ma serce na dłoni. Leje miód na twoje serce, tak że dzięki niemu kamień spada ci z serca, gdy odkrywasz przed nim swoje serce. Przypadł ci do serca od początku, kiedy serce podchodziło ci do gardła, a on z dobrego serca podszedł do ciebie i pomógł. Mimo że jest zdobywcą serc, z ręką na sercu możesz powiedzieć, że ciebie zawsze przyjmie z otwartym sercem i w głębi serca wiesz, że nie ma serca z lodu (ani z kamienia). I tak dalej, i tak dalej…

Wątroba – gruczoł, który zajmuje się wydzielaniem żółci lub potrawa (częściej: wątróbka) z takiego gruczołu (oczywiście zwierzęcego). Pochodzi z prasłowiańskiego ǫtroba (ǫtr to wnętrze, a więc ma związek z wewnętrzną częścią ciała).

Pochodzące od tego samego rdzenia i spokrewnione z wątrobą wyrazy to: jątrzyć (podrażniać, jadzić, wywoływać ropienie), razem z jątrzeniem jątrznica, czyli dawne określenie na wrzód i kiszkę w ciele ludzkim (ale też na kiełbasę lub kiszkę wątrobianą), a także wnętrze – czyli coś w środku czegoś, teraz mogące odnosić się zarówno do ludzkiego ciała, jak i naczyń lub budynków.

Przysłowia

Spłócz [!] mleko z wątroby, chcesz-li ujść choroby.

Pod jedną wątrobą leżeli, czyli są braćmi pochodzącymi od jednej matki.

Mieć co na wątrobie – chyba najpopularniejsze dziś z tych trzech – taić złość.

Istniało jeszcze coś takiego jak wątrobne, czyli powinność dostarczania wątróbki dla sokołów książęcych.

Dawaj mnie to żarcie, człowiek!

Źródła

Wielki słownik etymologiczny, pod red. K. Długosz-Kurczabowej, Warszawa 2018.

Słownik Michała Arcta [online].

Słownik WSJP [online].

Słownik etymologiczny Aleksandra Brücknera [online].

Zdjęcia pochodzą z unsplash.com